‘Laat de kinderen gewoon kind zijn.’ Dewi weet niet meer waar ze het heeft gelezen – in de krant of online of misschien hoorde ze het via-via – maar het deed haar denken aan toen ze zelf klein was. ‘Er wordt tegenwoordig te veel druk op kinderen gelegd’, legt ze uit, daarom staat ze hier. Dewi heeft een bord in haar handen met een QR-code erop. Bij het inscannen leidt die naar een video op YouTube over ‘ideologische subversie’, een tactiek die volgens complotdenkers wordt toegepast door het World Economic Forum voor The Great Reset, een complete omverwerping van de samenleving.
Dewi en haar vriend Martijn zitten pal voor de deur van het Rotterdamse theater LantarenVenster. Daar zal dragqueen Ma’Ma Queen voorlezen aan kinderen en hun ouders. Tegenover de ingang, achter een dranghek, staat een groep veelal mannen met kaalgeschoren hoofden en zwarte bomberjacks. Ze zijn van de extreem-rechtse organisatie Voorpost. Ook zij zijn gekomen om tegen de voorleesochtend te protesteren, net als, achter een ander dranghek, de jongerentak van Forum voor Democratie. In weer een ander vak staan leden van de Roze Leeuw, de belangenorganisatie voor rechts-conservatieve homo’s, lesbiennes en biseksuelen. Tussen de hekken door lopen losse demonstranten.
Op straat wordt geschreeuwd, er klinkt aanhoudend tromgeroffel. In de verte staat een grote groep leden van de lhbti+-gemeenschap te demonstreren onder regenboogvlaggen. Wat geen van de demonstranten weet is dat het voorlezen om wille van de veiligheid in het geheim al in de ochtend heeft plaatsgevonden. Af en toe worden de dranghekken door de groepen verplaatst en breken ze uit hun vak. Het komt een paar keer tot een confrontatie, de groepen gaan net niet met elkaar op de vuist.
Als Ma’Ma Queen eindelijk verschijnt, in een grote baljurk en geëscorteerd door vrienden en politie, stijgt uit het regenboogvak applaus op. Terwijl ze zich een weg baant door de haag met protest wordt de steun overstemd door boe-geroep. Er worden eieren gegooid. ‘Als je ballen in je broek hebt, dan ben je een mán’, gilt een woedende vrouw. ‘Oprotten!’ ‘Laat de kinderen met rust.’ De Forum-jongeren houden borden omhoog: ‘Stop de seksualisering van kinderen’, ‘Genderideologie = pedofilie’. Ze willen niet bij elkaar staan, al die verschillende protesterende groepjes, maar ze zijn verenigd in haat.
Online gebeurt het al langer: groepen die op het oog weinig met elkaar gemeen hebben, zoals complotdenkers, streng gelovigen en ‘bezorgde’ influencers, keren zich samen tegen de lhbti+-gemeenschap. Ook veel van de demonstranten in Rotterdam verwijzen naar dezelfde online bronnen. Ze hebben gelezen dat de overheid kinderen wil dwingen transgender te worden, dat de elite pedofiel is.
Om te zien hoe dat proces zich door de jaren heen in Nederland voltrekt, trainde De Groene Amsterdammer samen met de Data School een algoritme dat Nederlandse reacties op sociale-mediaposts kan beoordelen op lhbti+-intolerantie. We leerden het model te herkennen of een tekst haatdragend is ten opzichte van lhbti+’ers, en vervolgens om te onderscheiden tegen wie de haat gericht is en vanuit welke overtuigingen deze intolerantie komt. In totaal analyseerden we meer dan tien miljoen berichten die in de afgelopen tien jaar online zijn verschenen.
Van Telegram tot Instagram en van Twitter tot YouTube: op alle platforms zien we dat de vijandigheid richting lhbti+-groepen groeit. Zeker sinds het einde van de coronapandemie groeit homo- en transfobie razendsnel. Bevatte in 2020 op YouTube nog tien procent van de reacties over dit onderwerp uitingen van intolerantie of haat, inmiddels is dat meer dan dertig procent. Op Telegram, Twitter en Instagram zien we een verdubbeling in het percentage sinds 2020. De woede richt zich vooral op trans personen, maar ook andere vormen van haat nemen toe. Het afgelopen jaar steeg over de gehele linie het anti-transgeluid met 67 procent.
Waar het internet voorheen juist gevierd werd als plek waar mensen uit de queer gemeenschap elkaar op blogs konden ontmoeten en ondersteunen, worden mensen die zich uitspreken voor homo- en transrechten nu vaker weggepest en bedreigd, met stilte als gevolg. En die agressie en intolerantie slaan over op de maatschappij.
Online vijandigheid richting lhbti+‘ers wint steeds meer terrein
Hoeveel procent van de berichten over dit onderwerp bevat intolerantie of haat?
Opeens hangen ze in abri’s door heel het land, de zwarte silhouetten van een traditioneel mannelijk en vrouwelijk lichaam. ‘De transgenderwet gaat ons allemaal aan’, luidt de tekst op de poster. Daaronder staat een link naar de website waar een manifest op gepubliceerd staat: gendertwijfel.nl. De campagne is een actie gericht tegen de vereenvoudiging van de transgenderwet, die trans personen zelf het recht geeft te bepalen hoe ze zich identificeren in hun paspoort. De campagne wordt opgezet en gesteund door een bonte mix van conservatief-rechtse opiniemakers, mensen die feministische argumenten gebruiken als stok om trans personen mee te slaan, en conservatief-christenen.
Het verzet tegen de transgenderwet sluimert online al langer. ‘Schotse vrouwen organiseren verzet tegen de nieuwe transgenderwet. Waar blijven de Nederlandse vrouwen?’ schrijven platform Genderpunt en Stichting Voorzij in maart 2022 in een gezamenlijke tweet. Het levert een handjevol reacties op. Als activisten de anti-transgenderwetposters in september 2022 bekladden en dat leidt tot nationaal nieuws, brandt de haat online los.
De veiligheid van vrouwen is in het geding, zo wordt gesuggereerd. Door deze wet zouden mannen ongehinderd toegang kunnen krijgen tot toilet- en kleedruimtes van vrouwen. Wat volgt is een ongekende stroom van intolerantie en haat richting trans mensen. Het regent opmerkingen. De transgenderwet, zo klinkt het in een van de populairste berichten, ‘past in de agenda van het acceptabel maken van pedofilie, het slopen van de klassieke familie, het onvruchtbaar maken van nieuwe generaties en het verwarren en wanhopig maken van kinderen’.
28 september 2022, de dag van het Kamerdebat, toonde een van de grootste oplevingen van intolerantie en haat in onze dataset. Het blijkt niet voor niets geweest, zo reconstrueren De Correspondent en OneWorld. Zowel het cda als de vvd spreekt in het debat ineens grote twijfels uit, terwijl de wet nota bene was geïnitieerd door vvd-minister Sander Dekker. Het resultaat: de stemming wordt tot september 2023 uitgesteld.
De vlam van woede die door de gendertwijfel-campagne werd aangewakkerd, staat niet op zichzelf. Vooral trans personen zijn online steeds vaker het doelwit van intolerantie, haat en intimidatie, zo blijkt uit onze analyse. Van anti-transfeministen op Twitter tot sensationele nieuwskanalen gericht op jongeren op Instagram. Van complotgroepen op Telegram tot streng-islamitische en christelijke gebruikers op YouTube: sinds 2021 richt het vizier zich het vaakst op transgender personen. In 2022 registreerde Transgender Netwerk Nederland de meeste meldingen van incidenten van discriminatie tegen transgender personen ooit. Wanneer Rikkie Kollé als eerste trans vrouw Miss Nederland wordt, stroomt het internet vol met berichten als ‘gore trans paardebek’, ‘manwijf’ of ‘kanker transformer’.
Intolerantie en haat richting trans personen groeit razendsnel
Totaal aantal haatdragende berichten in onze dataset
Lhbti+-emancipatie vaker verdacht gemaakt
Welke narratieven komen voor in anti-lhbti+ berichten?
Schokkend, maar Alexander Monea is te cynisch geworden om nog verbaasd te zijn, zegt hij telefonisch vanuit Washington D.C. Monea werkt aan George Mason University en publiceerde in 2022 zijn onderzoek The Digital Closet, waarin hij laat zien dat het internet dankzij systemen met ingebouwde vooroordelen steeds conservatiever wordt. Zo wordt lhbti+-content door grote sociale media gezien als hyperseksueel, iets wat geweerd moet worden om kinderen online te beschermen. Het woord ‘biseksueel’ was lang niet vindbaar op Google, en TikTok verbiedt soms posts met het woord ‘intersekse’ erin.
‘Wie de controle wil over wat er op het internet gebeurt, kan het best met het bescherm-de-kinderen-argument komen’, zegt hij. ‘Daar kun je niet tegenin gaan, niemand wil de ceo of de politicus zijn die zegt dat je kinderen porno moet laten zien.’
Het gevolg is dat lhbti+’ers online worden beschuldigd van grooming of pedofilie. ‘De hoeveelheid haatmail en doodsbedreigingen die mensen op zo’n moment krijgen is verschrikkelijk. Het kan mensen tot faillissement of zelfmoord drijven’, zegt Monea. ‘Het treurige is dat er inmiddels een onmeetbare hoeveelheid lhbti+’ers is die zich online niet meer durven te presenteren als queer, die zich nu maar als hetero laten zien zodat ze geen doelwit worden.’
Stilte kun je niet meten, maar we zien dat de haat in gesprekken over alle queer onderwerpen inmiddels overheerst, ten koste van positief en bemoedigend geluid. De haat tegen trans personen neemt sinds twee jaar een vlucht, maar ook de homofobie is weer toegenomen. Dat betekent dat een emancipatie die in Nederland lang als verworvenheid werd beschouwd, plots weer wordt bevraagd.
‘Ik deel altijd foto’s op Twitter en Instagram met Pride en paarse vrijdag, maar nog nooit kreeg ik zoveel drek over me heen als de afgelopen twee jaar’, zegt Splinter Chabot. De schrijver en televisiepresentator is wel wat gewend, qua denigrerend heteronormatief pestgedrag op zijn platforms. Op Instagram blokkeert hij iedereen die vindt dat hij lekker moet gaan ‘huppelen’. Hij zag de humor er ook wel van in, berichten vol spelfouten waarin hij een kankerhomo wordt genoemd, maar sinds twee jaar kost het hem zeker op Twitter moeite de haat te overstemmen. ‘Ik heb gewoon geen zin in dat cynische, negatieve, een tijdlijn vol haat.’
Afgelopen Pride werd hij eraan herinnerd dat verworven rechten en blijvende rechten verschillende dingen zijn. Zijn berichten op Twitter werden beantwoord met emoji’s van kotsende gezichten, plaatjes van gezinnen die zich met een schild weren tegen een regenboogkanon en echte beelden van verminkte geslachtsdelen. Hij vindt het vervreemdend dat de haat zo toeneemt, juist nu er een generatie queers opgroeit met het idee dat alles mogelijk is. ‘Je zou kunnen zeggen: het is een stuiptrekking. Maar dan wel een heel heftige, heel persoonlijke.’
‘O jeetje’, zegt Rob Jetten. ‘Jemig.’ Gezeten achter een glimmende ovale tafel op het ministerie van Economische Zaken en Klimaat bestudeert de minister een tabel die bevestigt wat hij al dacht: hij is een van de grootste Nederlandse doelwitten van de toenemende online homohaat. Hij is bezorgd over dat sentiment, zeker wanneer massale haatreacties aan lhbti+’ers worden opgeroepen door politici met een voorbeeldfunctie.
In de top-tien van Twitter-accounts die het meest in homo- en transfobe comments vermeld worden, staat D66 op twee en lijsttrekker Jetten op vijf. De andere accounts zijn nieuwsmedia, met op de eerste plaats de nos, en conservatieve opiniemakers. De piekmomenten in agressie tegen hemzelf kan Jetten zo aanwijzen, zoals afgelopen winter tijdens het WK in Qatar, een land waar homoseksualiteit verboden is. ‘Sommige mensen zeiden: laten we Jetten naar Qatar sturen, dan kunnen ze hem daar meteen ophangen.’
Nee, dat gaat hem niet in de koude kleren zitten. Hij zegt het rustig, benadrukt dat hij zich vooral zorgen maakt om wat zoiets doet met jonge queers. Jetten is sinds 2017 actief in de landelijke politiek, was lijsttrekker voor D66, minister van Klimaat en doet dit jaar weer mee als lijsttrekker voor zijn partij. Vanaf het begin wilde hij een paar keer per jaar zijn podium gebruiken om over lhbti+-rechten te praten, zegt hij. Vroeger kreeg hij alleen op Twitter haatreacties, maar de laatste jaren is de sfeer op andere platforms ook omgeslagen. ‘Instagram, Facebook, zelfs op LinkedIn.’
Het lijkt uit de extreem-rechtse en complothoek te komen, zegt Jetten. Vooral sinds het einde van corona. Hij ziet meer dog whistles dan eerst, zoals de term Clown World die door neonazi’s wordt gebruikt om mensen van kleur, vrouwen en lhbti+’ers te discrimineren. ‘Bij een deel van de bevolking is het vertrouwen in de overheid afgenomen. Dat zie je bij klimaat- en energiebeleid, maar ook bij dat heteronormatieve, het idee dat kinderen worden gehersenspoeld.’
Je kunt maatregelen treffen: niet te veel online kijken, vervelende berichten verwijderen. Maar de laatste tijd merkt Jetten dat wat normaal is op een schermpje ook vaker op straat gebeurt: ‘Ik word nageroepen en uitgescholden’, zegt hij. ‘Dat gebeurde vroeger gewoon niet.’
De-escaleren, een dikke huid kweken omdat hij nou eenmaal politicus is, Rob Jetten is er wel aan gewend. Maar tijdens de Vierdaagsefeesten in Nijmegen afgelopen zomer werd hij een paar keer op een avond lastiggevallen, net als de mensen met wie hij feest vierde, die minder goed tegen haatreacties bestand zijn. ‘Dan denk ik, ja kut, het heeft wel effect op m’n vrienden en familie.’
Uitbarstingen van haat
De honderd grootste oplevingen van lhbti+-intolerantie en haat sinds 2020. Beweeg over de bollen om de piekmomenten te bekijken
De grootste oplevingen op Twitter zien we rond het debat over de transgenderwet, de Week van de Lentekriebels, de voorleesmiddag door draqqueens in Rotterdam, en het winnen van een missverkiezing door een Nederlandse trans vrouw.
Ook op Instagram kan het winnen van een missverkiezing door een trans vrouw op veel haat rekenen. Het regent daarna opmerkingen waarin trans vrouwen als geestesziek worden bestempeld of worden uitgescholden. Wanneer later blijkt dat de winnares meerdere doodsbedreigingen heeft ontvangen, neemt de haat alleen nog maar toe.
YouTube
Op YouTube zien we veel intolerante en haatdragende berichten onder politieke video’s. Vooral bij snippets over de transgenderwet waar radicaal-rechtse politici aan het woord zijn, schieten de anti-lhbti+ reacties omhoog. Ook tijdens de Week van Lentekriebels zien we een duidelijke opleving in intolerantie en haat.
‘We weten van tevoren al onder welke posts we veel haatberichten gaan krijgen’, zegt Rosa van Berkum, sociale-mediamanager bij RTL Nieuws. Onder de Instagram-accounts met de meeste haatreacties staan opvallend veel nieuwsorganisaties. Naast RTL Nieuws vinden we van de traditionele media onder andere ook NOS Stories en NU.nl.
Als haar team nare berichten verwacht, worden de reacties meteen na het plaatsen gecontroleerd, zegt Van Berkum. Tien minuten later nog eens, en een half uur na het uploaden weer. ‘Soms is het niet te doen, als er onder een post tweeduizend reacties worden geplaatst, ben je een halve dag bezig om dat te modereren.’ Dan moeten de reacties uit.
Zoals bij een verhaal over trans man Ryan, die zijn twee kinderen zelf gebaard heeft. ‘Ik word er een beetje moedeloos van’, zegt Van Berkum. De oplossing is niet waterdicht. ‘Mensen gaan dan gewoon onder andere posts door over het verhaal waar we de reacties hebben uitgeschakeld.’ De sociale-mediaredactie bij rtl zit met de handen in het haar, maar vanuit de platforms zelf lijken weinig doortastende initiatieven te bestaan om dit probleem aan te pakken.
Nog heftiger gaat het eraan toe onder de posts van de alternatieve, specifiek op jongeren gerichte nieuwskanalen op Instagram, die vooral comments willen uitlokken. Veruit de hoogste aantallen haatreacties vonden we onder de posts van de kanalen cestmocro en rapnieuwstv. Over cestmocro berichtte NRC al in april. Het kanaal zou op grote schaal misinformatie en online haat in de hand werken en in tegenstelling tot traditionele nieuwsorganisaties nauwelijks modereren.
Van de tien Instagram-posts in onze dataset waar de meeste haatcomments onder verschenen richting lhbti+’ers zijn er zeven afkomstig van cestmocro. De missverkiezing van Rikkie Kollé kan ook hier op veel haatreacties rekenen. ‘Is toch niet raar’, klinkt het wanneer cestmocro – na twee eerdere berichten die overspoeld waren met haat – schrijft dat Kollé met de dood wordt bedreigd.
Zoals op de demonstratie tegen de drag voorleesmiddag vanachter verschillende dranghekken om verschillende redenen werd geprotesteerd tegen een gemeenschappelijke vijand, zo zien we ook op elk platform een andere cultuur. Wat ze gemeen hebben, is een toename van anti-queergeluid over de hele linie, met de nadruk op transfobie.
Sinds 2017 is de haat op Twitter meer dan verdrievoudigd. Sinds de overname van het platform door Elon Musk vertrekken steeds meer queer personen van het platform, daar komen extreem-rechtse trollen voor in de plaats. Het aandeel negatieve tweets over lhbti+-onderwerpen is sinds die overname met 42 procent gestegen.
Intolerantie vanuit een extreem-rechts narratief zien we vooral terug op YouTube. Daar verzamelen haatcomments zich onder video’s van Ongehoord Nederland of KafkaNL, maar ook op de kanalen van traditionele en rechtsgeoriënteerde media zoals PowNed en De Telegraaf. In de discussie onder een video over het weigeren van een regenboogband door de voetbalspeler Redouan El Yaakoubi verenigen katholieken, gereformeerden, moslims en tal van andere groepen zich om zich uit te spreken tegen lhbti+-emancipatie: ‘Ik als pvv-stemmer hoop op de broederschap met de moslims tegen die transgender gekte. Tijd voor geweld tegen deze lui. Ze gaan te ver. Slachten moeten we ze.’
Op Telegram worden trans personen in verband gebracht met een verborgen agenda. De haat is er sinds 2018 verdubbeld en sinds corona stijgt de intolerantie daar het hardst. 78 procent van de intolerante berichten op Telegram gaat over een ‘verborgen agenda’, het gaat er over de ‘trans-maffia’, om satanisten die de lhbti+-gemeenschap controleren, of de ‘joodse regenbooggemeenschap’. Antisemitische en homofobe complottheorieën vallen op dit platform samen. De meest aangehaalde bronnen zijn alternatieve nieuwsbronnen als hetnieuwsmaardananders.nl en redvoicemedia.com die we ook voorbij zagen komen met nepnieuws tijdens de coronacrisis.
Het idee dat er een verborgen agenda bestaat om lhbti+-emancipatie ‘op te dringen’ aan de maatschappij, en specifiek aan kinderen, wordt steeds dominanter. Vooral op Twitter, YouTube en Instagram is dat narratief de afgelopen jaren sterk toegenomen.
Hoe zo’n narratief over het internet kan reizen, en hoe het tijdens die reis uitdijt als een sneeuwbal, blijkt begin 2023. In februari valt de naam Pim Lammers op Twitter meer dan 22.000 keer. De auteur, 29 jaar, schrijft het gedicht voor de Kinderboekenweek. De thematiek van zijn jeugdboeken raakt aan genderdiversiteit en nieuwe gezinsvormen. Het zijn zaken waar hij kritiek op krijgt vanuit extreem-rechtse en religieuze kringen, al sinds hij in 2017 een Zilveren Griffel ontving voor zijn kinderboek Het lammetje dat een varken is.
Als bekend wordt dat hij het gedicht mag schrijven, verschijnt op de website reactionair.nl een fragment uit een oud verhaal van Lammers voor een volwassen publiek. Het is een stuk uit 2016 over misbruik van een jeugdvoetballer door zijn trainer. Pedo-porno, concludeert de website, en een paar expliciete zinnen beginnen online te circuleren, sneller en sneller. Het frame dat kinderen tegen Lammers’ teksten moeten worden beschermd wordt steeds verder uitvergroot – aangevoerd door conservatieven, extreem-rechts en mensen uit de complothoek die de handen ineenslaan tegen de woke-agenda.
De discussie slaat over van die ene extreem-rechtse website naar Twitter en dan naar Instagram. En waar het op Twitter nog rechts-conservatieven waren die zich tegen Lammers verzetten, voegen zich op Instagram vrouwelijke influencers bij de discussie. Model Kim Feenstra en zangeres Monique Smit delen de verdachtmakingen en zeggen dat ze zich zorgen maken om hun kinderen. De kwestie bereikt hierdoor uiteindelijk zelfs Hart van Nederland.
Lammers krijgt doodsbedreigingen en zijn huisadres gaat rond. Hij trekt zich terug – geen gedicht. De lezingen die voor de komende tijd gepland staan, zegt hij af.
Daarmee is het doel behaald: een oud homofoob frame belandt vanuit een reactionaire hoek van het internet ineens in een mainstream televisieprogramma. NRC reconstrueert de gebeurtenissen rondom Pim Lammers en spreekt daarvoor met de blogger van reactionair.nl. Verbaasd maar tevreden over de storm die hij veroorzaakte, geeft hij toe dat het zijn voornaamste doel was om te bevragen ‘wat überhaupt de bedoeling is van de lhbti+-campagnes in het basisonderwijs’.
‘We zijn niet onbekend met weerstand rond specifieke thema’s, zoals abortus’, zegt Luc Lauwers, Manager Nationale Programma’s van Rutgers, aan tafel op de vijfde verdieping van een gemeenschappelijk kantoor in Utrecht. Al achttien jaar organiseert Rutgers, het expertisecentrum seksualiteit, de Week van de Lentekriebels op basisscholen en in het speciaal onderwijs, een projectweek waarin aandacht wordt besteed aan relationele en seksuele vorming.
Elk jaar zijn er wel ouders die zich afvragen waarom scholen aandacht moeten besteden aan seks en relaties. ‘Die vragen kwamen voorheen vooral vanuit mensen met een specifieke levensbeschouwelijke visie’, zegt Lauwers, ‘maar de afgelopen jaren is daar, zeker na de pandemie, iets in veranderd.’
De Week van de Lentekriebels van 2023 komt als een steekvlam omhoog uit onze dataset. Opiniemaker Wierd Duk roept op Twitter op om kinderen die week thuis te houden en Thierry Baudet wil een einde maken aan ‘de seksualisering van kinderen’. ‘We maakten ons niet direct veel zorgen’, zegt Lauwers. ‘We dachten, daar heb je Baudet weer. Hij is geen expert op dit thema, wij zijn dat wel.’
Het was een verkeerde inschatting. De sfeer online sloeg om van ‘gewoon kritisch’ naar haatberichten en gescheld in de mailbox, onder alle posts op sociale media, overal, ook onder dingen die niets met de projectweek te maken hadden, tot bezoekers aan de deur en bedreigingen aan het adres van medewerkers. Voor het eerst moest Rutgers zich weren tegen grote hoeveelheden nepnieuws. Er circuleerden bewerkte filmpjes en de wildste beweringen gingen rond, zoals dat pijpen en anale seks onderdeel zijn van het curriculum voor de onderbouw. ‘We kunnen ons voorstellen dat ouders dat online lezen en dan ook vragen krijgen’, zegt Lauwers. ‘Maar die beweringen kloppen niet.’
Het is een pijnlijk verwijt dat de voorlichting van Rutgers pervers zou zijn, zegt Lauwers. ‘Juist omdat met wereldwijd wetenschappelijk onderzoek onomstotelijk is aangetoond dat relationele en seksuele vorming bijdraagt aan een gezonde en veilige ontwikkeling van kinderen en jongeren, en bovendien preventief werkt tégen misbruik.’ Met goede voorlichting willen medewerkers van het expertisecentrum kinderen en jongeren beschermen. ‘De strategie van onze oppositie is duidelijk het frame creëren dat organisaties zoals wij het traditionele gezin in gevaar brengen, en ons vervolgens de mond te snoeren.’
‘Het was gewoon een foto in een zwarte boxer’, zegt Sasha Wittenberg. De 23-jarige influencer heeft 12.000 volgers op Instagram en 86.000 op TikTok. De foto die ze plaatste in die onderbroek zou niet aanstootgevend moeten zijn, en toch werd hij zonder uitleg verwijderd. ‘Iedere man mag gewoon in een boxer op de foto’, zegt ze. ‘Maar ik als trans vrouw niet.’
Wittenberg heeft een expressief uiterlijk: kleurig kort haar en uitgesproken make-up. Als succesvolle influencer heeft ze content gemaakt voor onder andere Zalando, het modemerk Fenty en Mac Cosmetics. Het is haar werk, ze krijgt geld voor de samenwerkingen en is daarmee financieel afhankelijk van haar zichtbaarheid op sociale media.
Die zichtbaarheid is soms lastig omdat Instagram met regelmaat foto’s van haar pagina verwijdert. Ze hoort het ook van collega’s met een vergelijkbaar profiel. Pogingen om in bezwaar te gaan tegen zo’n beslissing zijn tevergeefs, zegt ze. ‘Het is me nog nooit gelukt een post terug te krijgen als ik vind dat hij onterecht verwijderd is.’
Het eerste grote schandaal rondom discriminerend modereren kwam in 2011 aan het licht toen Meta, het moederbedrijf van Instagram en Facebook, zonder uitleg een afbeelding van Facebook verwijderde van twee zoenende mannen uit het Britse televisiedrama EastEnders. Het bedrijf beloofde beterschap, maar nog altijd worden foto’s en filmpjes van lhbti+’ers sneller geblokkeerd en van sociale media verwijderd. Een aantal YouTubers merkte op dat het simpelweg opnemen van het woord ‘trans’ in een videotitel voldoende was om advertentie-inkomsten voor de video te blokkeren.
‘Het blokkeren van porno is belangrijker dan het niet blokkeren van niet-porno’, concludeert onderzoeker Alexander Monea. Er treedt een wisselwerking op tussen vijandige groepen enerzijds en automatisch modererende techbedrijven anderzijds. Een algoritme wordt mede getraind op basis van wat er online wordt gezegd, dus als grote aantallen gebruikers negatief op een filmpje reageren of het aanmerken als seksueel ongepast, leert het algoritme dat zo’n filmpje moet worden weg gecensureerd of niet meer moet worden aangeraden.
Het massaal als bijvoorbeeld porno aanmerken van bepaalde video’s is zelfs een strategie van sommige extreem-rechtse trollen om queer content van het internet te verdrijven. Video’s en berichten van lhbti+ers zijn daardoor online steeds minder prominent aanwezig.
‘Rotte appeltjes heb je altijd’, zegt Sasha Wittenberg relativerend over de haat die ze af en toe op haar eigen pagina’s krijgt. De toenemende intolerantie ziet ze vooral terug wanneer de reclames die ze opneemt op andere kanalen verschijnen. Het raakt haar zo dat ze mede op advies van haar management gestopt is met het lezen van de reacties. Soms vraagt ze zich af of ze zich niet wat meer moet aanpassen. ‘Maar dan denk ik aan jonge queers, ik wil het makkelijker maken voor de generaties na mij.’
Sinds corona merkt ze dat haar online aanwezigheid doorsijpelt naar haar dagelijks leven. Ze wordt steeds meer herkend en wordt dagelijks op straat uitgescholden. Het is zo erg dat ze niet meer door haar eigen woonplaats fietst. ‘Heel soms ga ik overdag door het centrum van het dorp, maar ik fiets er het liefst omheen. Ik loop niet meer langs een terras en ik vind het heel eng om ’s avonds met de trein te moeten reizen voor werk, ik reis eerste klas omdat de tweede klas onveilig voor me is.’
Ook Venus, zoals Ma’Ma Queen heet als ze niet in drag is, durft sinds de drag voorleesmiddag in Rotterdam niet altijd meer over straat zoals ze het liefst zou willen doen. Een flamboyante jurk of veel make-up zit er soms gewoon niet in. ‘Daar komt zo’n agressieve reactie op, vooral van mannen. Dan trek ik toch een grote trui aan. Ik vind dat heel erg. Ik zeg altijd dat ik me niet laat leiden door angst, maar ik doe het wel.’
Ze is de schrik van de haatreacties nog niet te boven gekomen – het emotioneert haar als ze erover vertelt. ‘Ik ging gewoon rond in zo’n Telegram-groep waar gegevens worden uitgewisseld van mensen die zijn veroordeeld voor pedofilie. Daar werden mijn foto’s in gedeeld. Uitgescholden worden voor iets wat ik niet ben, dat kwam echt heel erg binnen.’
Sindsdien is het klimaat er niet milder op geworden. Tijdens Pride werd er dit jaar tegen haar geschreeuwd terwijl ze in de metro onderweg was naar de Canal Parade. ‘Een jaar of vijf geleden was dat echt niet zo, toen kreeg ik bijna geen reacties, of zelfs complimenten: wat zie je er mooi uit, veel plezier vandaag.’
Het voorlezen had veel erger kunnen aflopen, denkt Venus. ‘Queers won that day’, wil ze benadrukken. Ze voelde zich gesterkt door de steundemonstratie van linkse activisten en lhbti+’ers. ‘Maar ik heb ook gedacht: wat als er iemand met een mes bij had gezeten, die met een regenboogvlag omgeknoopt in het andere vak was gaan staan?’
Lees ook de onderzoeksverantwoording:
Deze publicatie kwam mede tot stand door financiële steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en het Lira Fonds.
